Θέατρο και Λογοτεχνία

Αναδημοσιεύω από την Ελευθεροτυπία  της 1ης Φεβρουαρίου 2010 το παρακάτω άρθρο για τις διαφορές του θεατρικού συγγραφέα από τον θεατρικό σκηνοθέτη. Μια συζήτηση χρήσιμη για τη δουλειά που κάνουμε με τα θεατρικά κείμενα. 

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΕΛΟΥΔΗ

 

Αφετηρία για τη σημερινή μου παρέμβαση ήταν τα ξεσπάσματα ενός συνταξιούχου της παραπαιδείας εναντίον των «μεταμοντέρνων» σκηνοθεσιών των αρχαίων Ελλήνων τραγικών από τον Ανατ. Βασίλιεφ, τον Ντ. Γκότσεφ και τον Κ. Παπακωστόπουλο στην Ελλάδα και στη Γερμανία και του Σέξπιρ από τον Τ. Οστερμάγερ στη Schaubuehne του Βερολίνου (Κ. Γεωργουσόπουλος: Νέα, 5-6.12.2009 και 8-9.7.2006).

Το «κριτικό» αυτό παραλήρημα, υποπροϊόν της ημιμάθειας -με πτυχίο φιλολογίας!-, πηγάζει από μια διπλή παρανόηση: α) σύγχυση των εννοιών «θέατρο» και «δράμα», β) ο ρόλος του σκηνοθέτη στο νεότερο θέατρο.
α) Τη διάκριση μεταξύ των εννοιών «δράμα» και «θέατρο» είχα προσδιορίσει στο κεφ. VI της «Γραμματολογίας» μου (εκδ. «Πατάκη», 3η έκδ., 2002): Η έννοια «δράμα» αναφέρεται στο θεατρικό κείμενο -είναι ένα από τα τρία λογοτεχνικά γένη και για την αριστοτελική «Ποιητική» το σημαντικότερο «ποιητικό» (=λογοτεχνικό) γένος· το κύριο στοιχείο του «δράματος» είναι ο λόγος -το κύριο χαρακτηριστικό του «θεάτρου» είναι η «ζωντανή» παράσταση.
Αυτό που χαρακτηρίζει σήμερα το θέατρο ως σκηνική πράξη είναι η όλο και μεγαλύτερη αποδέσμευσή του από το δράμα ως λογοτεχνικό έργο. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται επιπλέον η τάση εξωθεατρικά, «καθαρά» λογοτεχνικά, αφηγηματικά και ποιητικά έργα (Κάφκα, Παπαδιαμάντης, Βιζυηνός, Ρίτσος κ.ά.) αλλά και θεωρητικά έργα να διασκευάζονται ελεύθερα, για να «πραγματοποιηθούν» στη θεατρική σκηνή.
β) Παράλληλη ήταν η εξέλιξη του ρόλου του σκηνοθέτη στη θεατρική πράξη: Ο σκηνοθέτης είναι ένας πολύ νεότερος θεσμός του θεάτρου -οι νεολογισμοί «σκηνοθεσία»/ «σκηνοθέτης», κατά τα γαλλικά «mise en scene»/ «metteur en scene», εμφανίστηκαν στα ελληνικά από τη δεκαετία του 1890· στο αρχαίο θέατρο ο ίδιος ο δραματικός συγγραφέας «δίδασκε» το έργο του και συχνά έπαιζε σ' αυτό.
Ο ρόλος του σκηνοθέτη είχε αρχίσει ν' αυτονομείται από το θεατρικό κείμενο/ έργο από το Μεσοπόλεμο, ιδίως στο πρωτοποριακό πολιτικό θέατρο, στη Γερμανία (Πισκάτορ) και στη Ρωσία (Μάγερχολντ, Τάιροφ). Στην εποχή μας ο σκηνοθέτης δεν είναι απλά ο «ερμηνευτής» του δραματικού/ θεατρικού κειμένου, αλλά ο πραγματικός δημιουργός της θεατρικής πράξης.
Τώρα, ένα ξέφρενο βυτιοφόρο με τιράντες αδειάζει τα λύματά του πάνω σ' έναν εξέχοντα ανανεωτή της αρχαίας τραγωδίας, τον Γερμανό θεατρικό συγγραφέα, μεταφραστή και σκηνοθέτη του αρχαίου δράματος Χ. Μίλερ (Η. Mueller)- όχι όμως και «κατευθυνόμενο από τη Στάζι», όπως τον κατηγορεί μετά θάνατον (Κ. Γεωργουσόπουλος: Νέα, 3-4.10.2009 και 28-29.11.2009).
Ομως: Οπως δηλώνει ο τίτλος του ωριμότερου έργου του Χ. Μίλερ, «Υλικό Μήδειας» («Medeamaterial», 1974), το αρχαίο θεατρικό κείμενο δεν είναι για το μοντέρνο θεατρικό συγγραφέα και σκηνοθέτη παρά η πρώτη ύλη, με την οποία δημιουργεί το δικό του έργο, μ' ένα νέο προβληματισμό και για ένα νέο κοινό -και μόνο γι' αυτό το νέο έργο καλείται από τον κριτικό και το θεατή του να «λογοδοτήσει». Αλλωστε, ο πρώτος «βιαστής» του μύθου ήταν ο ίδιος ο Ευριπίδης: Στη δική του «Μήδεια» (περ. 430 π.Χ.) ο Ευριπίδης (άλλος «πράκτορας της Στάζι»!) βάζει την ξένη και «βάρβαρη» ηρωίδα του να σκοτώσει η ίδια τα παιδιά της, ενώ στην παλαιότερη παράδοση τα σκότωναν οι Κορίνθιοι, για να την αναγκάσουν να φύγει από τη χώρα τους - εδώ έχει τις ρίζες του ο σύγχρονός μας ρατσισμός και μισογυνισμός.
Στα 2.400 χρόνια, που μεσολάβησαν ανάμεσα στον Ευριπίδη και τον Χ. Μίλερ, γράφτηκαν περισσότερες από 200 «Μήδειες», από τους πιο διαφορετικούς συγγραφείς, με τις πιο διαφορετικές επεμβάσεις στον αρχαίο μύθο και τον Ευριπίδη - και ούτε αυτός ούτε οι άλλοι αρχαίοι και νεότεροι κλασικοί ερωτήθηκαν ή εγκάλεσαν τους «απογόνους» τους συγγραφείς, διασκευαστές ή σκηνοθέτες για την «απιστία » τους, όπως φαντασιώνεται ο αυτόκλητος συνήγορός τους (Κ. Γεωργουσόπουλος, Νέα, 3-4.10.2009, Βιβλιοδρόμιο, σ. 15: «΄Ερμε Αισχύλε!» και 28-29.11.2009, Βιβλιοδρόμιο, σ. 13: «Ρωτήθηκε ποτέ ο Σοφοκλής;»).
Οπως επισημαίνει έγκυρα ο θεατρολόγος και κριτικός του θεάτρου Δ. Τσατσούλης, με τη συνηγορία του Γερμανού θεατρολόγου Χ.-Τ. Λέεμαν («Το πολιτικό θέατρο και το υποκείμενο της ιστορίας»: «Ελευθεροτυπία», 25.12.2009, 7, σ. 21), «το μεταδραματικό θέατρο εισάγει την ανατροπή και το χάος στις κατεστημένες αντιλήψεις» - των διαφόρων «Γεωργουσόπουλων»!